Wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE (TS albo Trybunał) z 27 lutego 2017 r. w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses ma precedensowy charakter w kontekście zakresu kompetencji TS do oceny gwarancji niezawisłości sądów krajowych.

Trybunał orzekł, że jeżeli sądy krajowe mogą mieć styczność z wykładnią lub stosowaniem prawa unijnego, to ustawodawstwo krajowe powinno gwarantować tym sądom niezawisłość zgodną ze standardem zasady skutecznej ochrony sądowej (art. 19 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej; dalej: TUE).

Wbrew pojawiającym się w dyskursie publicznym argumentom, TS uznał, że UE ma wyraźną kompetencję traktatową do oceny działania wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich UE. W świetle tego wyroku Komisja Europejska (dalej: Komisja albo KE) powinna ponownie rozważyć zakres zarzutów postawionych Polsce w postępowaniu z art. 258 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dalej: TFUE) w związku z ustawą – prawo o ustroju sądów powszechnych, a może także wniesienie nowej skargi dotyczącej m,in. nowej ustawy o Sądzie Najwyższym.

Sprawa Associação Sindical dos Juízes Portugueses

W sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses stowarzyszenie reprezentujące interesy sędziów żądało przed sądem krajowym unieważnienia decyzji, na mocy których sędziom obniżono wynagrodzenie ze względu na oszczędności budżetowe, związane z wymogami zlikwidowania nadmiernego deficytu budżetowego w Portugalii i związanym z tym programem pomocowym Unii Europejskiej. Stowarzyszenie stało na stanowisku, że taka obniżka stanowi zagrożenie dla niezawisłości sędziowskiej wedle standardu unijnej zasady skutecznej ochrony sądowej ustanowionej w art. 19 ust. 1 TUE oraz art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej: KPP).

Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że odpowiadający wadze wykonywanych przez sędziów zadań poziom wynagrodzenia stanowi „nieodłączną gwarancję niezawisłości sędziowskiej”. Jednak rozpatrywane in casu przez sąd krajowy przepisy okazały się ostatecznie nie naruszać gwarancji niezawisłości sędziowskiej. Trybunał stwierdził krótko, że przepisy te nie zostały ustanowione „konkretnie” wobec stanu sędziowskiego, ale mają „charakter przepisów ogólnych, mających spowodować, że wszyscy członkowie krajowej służby publicznej będą mieć udział w oszczędnościach podyktowanych wymogami nadmiernego deficytu budżetowego”. Innymi słowy, przepisy były skierowane do ogółu osób korzystających ze środków budżetowych: m.in. prezydenta, premiera, rządu, żołnierzy. Nie miały na celu ingerencji wyłącznie w status sędziów. Dodatkowo środki te miały charakter tymczasowy.

Precedensowy charakter sprawy

Precedensowym i przełomowym dla systemu prawa UE elementem wyroku w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses jest okoliczność, że TS przeprowadził ocenę standardu niezawisłości sędziowskiej na podstawie unijnej zasady skutecznej ochrony sądowej (art. 19 ust. 1 TUE) w sytuacji, w której regulacje krajowe dotyczące wynagrodzenia sędziów, stanowiące przedmiot badania, nie miały wyraźnego tła unijnego.

Z wyroku  TS wynika, że regulacje państwa członkowskiego odnoszące się do wynagrodzenia sędziów mogą wchodzić w zakres prawa unijnego jako element gwarancji niezawisłości w ramach zasady skutecznej ochrony sądowej (art. 19 ust. 1 TUE). Trybunał może zaś te regulacje oceniać nie tylko w sytuacji, w której badane (przez sąd, którego niezawisłość jest oceniana) przepisy w konkretnej sprawie mają tło unijne. Wystarczający jest sam fakt, że sąd krajowy może rozstrzygać sprawy z elementem unijnym (tj. takie, w których może dojść do stosowania i interpretowania prawa unijnego). W sprawie, w której ocenia się niezawisłość sądu krajowego nie jest wówczas konieczne wykazanie elementu unijnego wynikającego z innych źródeł (określonego aktu prawa wtórnego UE albo jednej ze swobód rynku wewnętrznego UE), niż tylko z zasady skutecznej ochrony sądowej (art. 19 ust. 1 TUE).

Trybunał Sprawiedliwości uznał więc, że struktura sądowa państw członkowskich powinna być niejako „z góry” przygotowana na to, że sądy mogą rozstrzygać sprawy dotyczące prawa unijnego. To przygotowanie zakłada, że sądy spełniają standard niezawisłości wymagany przez prawo unijne. W tym zakresie wyrok C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses ma walor precedensu.

W sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses TS tylko raz wspomniał o tym, że przepisy obniżające wynagrodzenie sędziów związane są z wymogami nadmiernego deficytu budżetowego oraz programem pomocy UE (pkt 27 wyroku). W dalszej części orzeczenia TS nie nadał tej okoliczności żadnej wagi. Należy to odczytywać tak, że to nie te regulacje unijne dały w tej sprawie konieczny element unijny i możliwość zastosowania standardu skutecznej ochrony sądowej „w dziedzinach objętych prawem Unii”, jak wymaga tego art. 19 ust. 1 TUE. Trybunał obrał inną drogę, stwierdził, że zasada skutecznej ochrony sądowej (art. 19 ust. 1 TUE) stanowi skonkretyzowanie wartości państwa prawa (art. 2 TUE). Jest to stanowisko zgodne z kierunkiem dotychczasowego orzecznictwa TS (np. wyrok C-72/15 Rosneft Oil Company, pkt 73). Zdaniem TS, zasada państwa prawa oraz zasada skutecznej ochrony sądowej zabezpieczają wzajemne zaufanie między sądami państw członkowskich, że wartości wyrażone w art. 2 TUE będą przestrzegane.

Trybunał podkreślił też istotną rolę, jaką dla unijnego systemu ochrony prawnej, a także dla ochrony praw jednostek (m.in. osób fizycznych i prawnych) pełnią sądy krajowe (pkt 32–33 wyroku). Z tego powodu państwa członkowskie mają za zadanie ustanowić system środków i procedur zapewniających skuteczną ochronę sądową „w dziedzinach objętych prawem UE” (pkt 34 wyroku). W konsekwencji obowiązywania art. 267 TFUE, w procedurze inicjowanej pytaniem prejudycjalnym do TS, sądy krajowe powinny spełniać wymóg niezawisłości, który jest elementem zasady skutecznej ochrony sądowej.

Dlaczego sąd krajowy musi spełniać wymogi unijnej zasady skutecznej ochrony sądowej i niezawisłości? Dlatego, że jako sąd w rozumieniu art. 267 TFUE „może rozstrzygać” kwestie dotyczące stosowania lub wykładni prawa unijnego (pkt 40 wyroku).

W sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses sąd krajowy, z którego pochodzili sędziowie, którzy wnieśli skargę (tj. Tribunal de Contas – trybunał obrachunkowy), rozstrzyga zarówno kwestie bez elementu unijnego, jak też sprawy, które taki element zawierają, jak m.in. kwestie dotyczące środków finansowych pochodzących z UE oraz kwestie związane z wydatkami publicznymi albo długu publicznego, w szczególności w ramach procedur udzielania zamówień publicznych (pkt 39 wyroku). W świetle analizowanego wyroku wystarczy, by sąd krajowy potencjalnie miał kompetencję do stosowania lub wykładni prawa unijnego, aby uznać, że gwarancje dotyczące jego niezawisłości są objęte prawem UE na potrzeby stosowania standardu skutecznej ochrony sądowej (art. 19 ust. 1 TUE).

Wcześniejsze stanowisko Trybunału Sprawiedliwości

Dotychczasowe podejście TS do elementu unijnego w sprawach, w których miał być badany standard skutecznej ochrony sądowej wynikający z traktatu (art. 19 ust. 1 TUE) albo Karty Praw Podstawowych (art. 47) wydawał się być do tej pory nieco inny. Dotyczyło to w szczególności dwóch aspektów.

Po pierwsze, przy zbiegu obu wspomnianych przepisów (art. 19 TUE i art. 47 KPP) nie było do tej pory jasne, czy wynikające z orzecznictwa TS kryteria zakresu zastosowania prawa UE w odniesieniu do obu przepisów można rozumieć w ten sam sposób[1]. Zastosowanie art. 47 KPP wymaga spełnienia warunku z art. 51 KPP (tj. musi zaistnieć sytuacja, w której państwa członkowskie „stosują prawo Unii” w świetle orzecznictwa TS). Zastosowanie art. 19 ust. 1 TUE jest natomiast możliwe w dziedzinach „objętych prawem Unii”.

W sprawie C-682/15 Berlioz Investment Fund odnosząc się zarówno do art. 19 ust. 1 TUE, jak i art. 47 KPP, TS badał jedynie zakres zastosowania KPP (pkt 44 wyroku). Stwierdził, że w tej konkretnej sprawie zakres ten wynika z dyrektywy. Podobnie w sprawie C-685/15 Online Games TS orzekł, że art. 19 ust. 1 TUE nakłada na państwa członkowskie obowiązek ustanowienia środków niezbędnych do zapewnienia skutecznej ochrony sądowej, w szczególności w dziedzinach objętych prawem Unii – w rozumieniu art. 47 KPP (pkt 54 wyroku). Następnie TS badał już tylko, czy spełnione zostały wymogi przewidziane w art. 51 KPP. Ostatecznie Trybunał przyjął, że prawo unijne miało zastosowanie, gdyż sprawa wchodziła w zakres regulacji jednej ze swobód rynku wewnętrznego. W świetle wspomnianych rozstrzygnięć, ewentualna ocena ustawodawstwa krajowego z wymogiem zapewnienia skutecznej ochrony sądowej wymagała wykazania, że rozpoznawana na krajowym poziomie sprawa wchodzi w zakres zastosowania prawa unijnego (w rozumieniu przyjmowanym przez TS na gruncie art. 51 KPP).

.

Ze sprawy C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses zdaje się natomiast wynikać, że w przyszłości TS inaczej będzie oceniał zakres zastosowania art. 19 ust. 1 TUE i art. 47 KPP (pkt 29 wyroku). Pierwszy z tych przepisów obejmie również sytuacje, w których sądy krajowe potencjalnie mogą stosować prawo UE, co nie będzie mogło być zakwalifikowane jako „stosowanie prawa UE” na potrzeby art. 47 i 51 KPP. W takiej sytuacji, zgodnie z regułami stosowania Karty Praw Podstawowych, art. 19 ust. 1 TUE będzie mógł też stanowić uzasadnienie dla zastosowania w danej sprawie standardu niezależności sądów wynikającego z art. 47 KPP (tj. stosowanie prawa Unii będzie w tym wypadku polegało na zastosowaniu art. 19 ust. 1 TUE).

Po drugie, w dotychczasowym orzecznictwie TS przyjmował, że pośredni wpływ na skuteczność unijnych postępowań sądowych nie umożliwiał TS orzekania odnośnie do standardów zasady skutecznej ochrony sądowej. Przykładem tego rodzaju sprawy było orzeczenie w sprawie C-177/17 Demarchi Gino, dotyczące włoskiej ustawy regulującej kwestie odszkodowania za przewlekłość postępowania sądowego. Sąd krajowy twierdził w tej sprawie, że ustawa ma zastosowanie w sprawach czysto wewnętrznych, ale również w sprawach z elementem unijnym. W tym ostatnim zakresie, mając na uwadze konieczność kontroli czasu trwania postępowań sądowych, ustawa gwarantowała prawidłowe funkcjonowanie przestrzeni prawnej UE, zapobiegając pozbawieniu skuteczności – wskutek przewlekłości postępowań sądowych – wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych, na którym opiera się współpraca sądowa w sprawach cywilnych i karnych w UE. Ponadto zawisłe przed sądem krajowym sprawy, których przewlekłość doprowadziła do skazania państwa, były postępowaniami upadłościowymi, a więc postępowaniami wchodzącymi w zakres dziedziny, w której UE wykonała już swą kompetencję, wydając liczne akty prawa wtórnego.

W sprawie C-177/17 Demarchi Gino TS stwierdził jednak, że prawo UE w obecnym stanie nie zawiera żadnych szczególnych uregulowań w zakresie windykacji sum należnych od państwa z tytułu słusznej rekompensaty z powodu przewlekłości postępowania sądowego. Z tego powodu TS odmówił oceny uregulowań krajowych pod kątem zasady skutecznej ochrony sądowej (art. 47 KPP). Zauważył przy tym, że brak jest okoliczności pozwalających stwierdzić, iż celem (mającej ogólny charakter) ustawy krajowej było wdrożenie przepisu prawa Unii z dziedziny współpracy sądowej. Konkluzji tej nie zmieniło nawet to, że ustawa, co TS sam przyznał, „mogła mieć pośredni wpływ” na funkcjonowanie unijnej przestrzeni sprawiedliwości[2].

Sprawa C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses różni się od wspomnianej sprawy C-177/17 Demarchi Gino. Po pierwsze, o ile w sprawie Demarchi Gino przepisy traktatów nie nakładały na państwa członkowskie szczególnych obowiązków, w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses takie obowiązki nakłada – zdaniem TS – art. 19 ust. 1 TUE we wszystkich dziedzinach objętych prawem Unii. Po drugie, w kwestii wpływu na cały system prawa unijnego należy odróżnić regulację dotyczącą opłat za przewlekłość postępowania od przepisów, które mają dotyczą niezależności sądów krajowych. Te pierwsze przepisy mogą spowodować określone problemy dla jednostek dotkniętych przewlekłością, co nie powinno mieć miejsca, ale – co do zasady – nie stanowi problemu o charakterze systemowym dla prawa unijnego. Te drugie natomiast mogą mieć wpływ na zasadę wzajemnego zaufania, systemową efektywność ochrony uprawnień jednostek wywiedzionych z prawa unijnego, skuteczną ochronę praw podstawowych, postępowanie prejudycjalne, a także – przez zasadę wzajemnego uznawania – na systemy prawne innych państw członkowskich UE.

W konsekwencji, po wydaniu wyroku w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses należy przyjąć, że problem niezawisłości sądów krajowych może zostać oceniony jako mający bezpośredni wpływ na funkcjonowanie unijnej przestrzeni prawnej, opartej na wzajemnym zaufaniu i uczestnictwie w rynku wewnętrznym.

Associação Sindical dos Juízes Portugueses a sprawa polska (sądy powszechne)

Z perspektywy polskiej najważniejszym wnioskiem ze sprawy C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portugueses jest to, że wyrok ten może skłonić Komisję Europejską do ponownego rozważania zakresu zarzutów, które KE zamierza postawić Polsce w związku z ustawą – prawo o ustroju sądów powszechnych (dalej: p.u.s.p.).

Jak pisałem wcześniej, w tym w raporcie dla Archiwum Osiatyńskiego, z lakonicznego komunikatu prasowego Komisji z 20.12.2017 roku wynikało, że w kontekście p.u.s.p. KE zamierza postawić Polsce w postępowaniu o stwierdzenie uchybienia zobowiązaniom wynikającym z traktatów (art. 258 TFUE) zarzuty dotyczące: a) naruszenia zakazu dyskryminacji ze względu na płeć przy przejściu sędziów w stan spoczynku oraz b) naruszenia niezależności sądów krajowych w związku ze zgodą, którą Minister Sprawiedliwości wyraża (wedle uznaniowych kryteriów) na dalsze zajmowanie stanowiska przez sędziego, który osiągnął wiek stanu spoczynku. W odniesieniu do tych zarzutów element unijny (i możliwość oceny wedle standardów unijnych) znajduje się przede wszystkim w dyrektywie 2006/54/WE w sprawie równości płci w dziedzinie zatrudnienia i pracy.

W świetle wcześniejszych komunikatów prasowych, na etapie przedsądowym Komisja (wskazując na naruszenie art. 19 ust. 1 TUE w związku z art. 47 KPP) zgłaszała również zastrzeżenia dotyczące przepisów prawa o ustroju sądów powszechnych, które upoważniają Ministra Sprawiedliwości do uznaniowego powoływania i odwoływania prezesów (wiceprezesów) sądów. W komunikacie z 12.09.2017 r. w związku z wydaniem uzasadnionej opinii KE stwierdziła, że „Uznaniowe uprawnienia Ministra Sprawiedliwości do powoływania i odwoływania prezesów sądów pozwalają mu ponadto wywierać na nich wpływ, gdy rozstrzygają w sprawach dotyczących stosowania prawa UE”. Jednak już w komunikacie wydanym w zawiązku z wszczęciem postępowania przed TS (20.12.2017 r.) nie odniesiono się do regulacji odwoływania i powoływania prezesów sądów przez Ministra Sprawiedliwości. W komunikacie prasowym z 20.12.2017 r. KE nie wskazała też przyczyn rezygnacji z zarzutu. Zarzut ten mógłby zostać nieuwzględniony przez TS,. Z uwagi do dotychczasowe (omówione powyżej) orzecznictwo trudne dla KE mogłoby okazać się wykazanie elementu unijnego.

Jednakże wyrok w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese znacząco zmniejsza zasygnalizowaną trudność. Trybunał uznał bowiem, że ogólna rola sądów krajowych w systemie prawa UE, związana ze stosowaniem i wykładnią prawa unijnego (w porozumieniu i we współpracy z TS w ramach procedury prejudycjalnej) stanowi wystarczające uzasadnienie dla oceny sprawy krajowej pod kątem spełnienia wymogu niezawisłości wynikającego z art. 19 ust. 1 TUE oraz art. 47 KPP.

W konsekwencji przepisy prawa o ustroju sądów powszechnych, które w zakresie dotyczącym powoływania i odwoływania prezesów sądów co do zasady nie mają tła unijnego i wchodzą w zakres kompetencji wyłącznych państwa członkowskiego, będą mogły zostać zbadane z wymogami wynikającymi z prawa UE. W wyroku C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese TS uznał bowiem, że skuteczność systemu ochrony sądowej prawa UE może wymagać, by struktura sądowa państwa członkowskiego była z góry gotowa na przyjmowanie spraw z elementem unijnym, a braki w tym względzie mogą mieć – same w sobie – bezpośredni wpływ na skuteczność systemu prawa unijnego.

Podobne podejście prezentował w tej sprawie również Rzecznik Generalny H. Saugmandsgaard Øe (pkt 41 opinii). Stwierdził on, że skuteczna ochrona sądowa zakładająca dostęp do adekwatnych środków, z których podsądni powinni móc korzystać, jest wymagana od państw członkowskich wówczas, gdy sędziowie krajowi „mogą” wykonywać swoją działalność sądowniczą w dziedzinach objętych prawem Unii. Jego zdaniem zastosowanie art. 19 ust. 1 TUE i art. 47 KPP może mieć miejsce, jeżeli uregulowanie krajowe dotyczy postępowań, w których sędziowie mogą stanąć przed zadaniem rozstrzygania sporów wynikających ze stosowania prawa unijnego. Nie ma wątpliwości, że sądy powszechne w Polsce mogą potencjalnie stosować i interpretować prawo Unii Europejskiej.

Wyrok w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese może też stanowić asumpt dla Komisji by – w postępowaniu inicjowanym na podstawie art. 258 TFUE, w kontekście sądów powszechnych, podejść do relacji władzy sądowniczej i wykonawczej w sposób bardziej kompleksowy. Dotychczasowe stanowisko Komisji można ocenić jako fragmentaryczne, w przeciwieństwie do oceny zaprezentowanej przez Komisję Wenecką, która w opinii z 11.12.2017 r. (pkt 97) wskazała, że uprawnienia Ministra Sprawiedliwości nie powinny być analizowane samodzielnie, ale w pewnym kontekście systemowym (tj. z uwzględnieniem innych uprawnień ministerialnych w obszarze sądownictwa, względem sędziów i prezesów sądów). Komisja Wenecka zwróciła również uwagę, że Prokurator Generalny, jako przełożony wszystkich prokuratorów występujących przed sądami, ma określony interes w danym rozstrzygnięciu sprawy, pełni jednocześnie funkcję Ministra Sprawiedliwości o określonych uprawnieniach względem sądów i indywidualnych sędziów. Zdaniem Komisji Weneckiej, kombinacja tych czynników nie tylko zwiększa negatywny efekt, jaki wywołuje każdy z nich samodzielnie, ale łącznie stwarza poważne ryzyko dla niezależności sądownictwa w Polsce.

Niewątpliwie, co dostrzega KE, w świetle wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Baka v. Węgry, w konkretnym wypadku odwołanie z funkcji prezesa sądu może mieć doniosłe znaczenie dla zapewnienia niezależności władzy sądowniczej. Ukazanie tego uprawnienia Ministra Sprawiedliwości w szerszym kontekście mogłoby wzmocnić pozycję procesową Komisji Europejskiej w postępowaniu z art. 258 TFUE.

Przypomnieć też należy, że w odniesieniu do polskiego ustawodawstwa zarzut arbitralności (braku kryteriów) odwoływania prezesów sądów przez Ministra Sprawiedliwości dotyczyć może jedynie pierwszych sześciu miesięcy obowiązywania nowego brzmienia przepisów p.u.s.p.. Po upływie tego okresu zastosowanie znajdą bowiem nowe kryteria (art. 27 § 1 p.u.s.p.), które – nawet jeśli pozostawiają Ministrowi Sprawiedliwości szeroki margines uznania – należy ocenić pod kątem zgodności z orzecznictwem TS i wymogiem niezależności władzy sądowniczej od władzy wykonawczej. Kluczowe będzie to, czy przepisy te pozwalają poza wszelką uzasadnioną wątpliwość wykluczyć wpływ władzy wykonawczej na władzę sądowniczą.

W wyroku C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese TS odniósł się również do tego aspektu i stwierdza (pkt 44 wyroku), że „Pojęcie niezawisłości oznacza między innymi, że dany organ wypełnia swe zadania sądownicze w pełni autonomicznie, nie podlegając żadnej hierarchii służbowej ani nie będąc podporządkowanym komukolwiek i nie otrzymując nakazów czy wytycznych z jakiegokolwiek źródła, oraz że jest on w ten sposób chroniony przed ingerencją i naciskami zewnętrznymi mogącymi zagrozić niezależności osądu jego członków i wpływać na ich rozstrzygnięcia”.

Associação Sindical dos Juízes Portugueses a sprawa polska (Sąd Najwyższy)

Wyrok C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese może pozwolić Komisji także prowadzenie postępowania z art. 258 TFUE i podniesienie większej liczby zarzutów, opartych na zaleceniach KE w sprawie praworządności i wnioskach KE złożonych na podstawie art. 7 ust. 1 TEU (dotyczących Sądu Najwyższego, Krajowej Rady Sądownictwa itp.). W szczególności jednak wspomniana sprawa umożliwia wszczęcie postępowania w związku z uchwaleniem ustawy o Sądzie Najwyższym, która wejdzie w życie 3.04.2018 r.

Zgodnie z tą ustawą obniżono m.in. wiek emerytalny sędziów SN z 70 do 65 lat, co dotknie ok. 40% obecnego składu Sądu Najwyższego. Zdaniem Komisji rodzi to problem w szczególności w kontekście zasady nieusuwalności sędziów. Co więcej, dalsza możliwość pełnienia funkcji przez sędziego SN uzależniona będzie od uznaniowej decyzji Prezydenta RP. Może on dwukrotnie wyrazić zgodę na dalsze pełnienie funkcji, każdorazowo na 3 lata. Rodzi to podobny problem dotyczący niezależności sądów w świetle art. 19 TUE i art. 47 KPP, jak w wypadku sędziów sądów powszechnych, którą to kwestię KE objęła już postępowaniem z art. 258 TFUE.

W odniesieniu do sędziów SN nie było jednak do tej pory możliwości wprowadzenia elementu unijnego wynikającego z dyrektywy 2004/56, analogicznie do sytuacji sędziów sądów powszechnych. Pod kątem przejścia w stan spoczynku, ustawa o SN nie dyskryminuje ze względu na płeć. Kobiety, zajmujące stanowiska sędziów SN, mogą w wieku 60 lat przejść w stan spoczynku dobrowolnie. Ponadto sformułowanie przez KE w odniesieniu do ustawy o SN zarzutu dyskryminacji ze względu na wiek, w sposób podobny do zarzutu w sprawie C-288/12 Komisja v. Węgry, mogło by okazać się niezwykle trudne. Węgry usunęły, stwierdzone przez TS, uchybienie dotyczące obniżenia wieku emerytalnego sędziów (z 70 do 62 roku życia), obniżając ten wiek właśnie do 65 lat, czego KE już nie kwestionowała.

Wyrok C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese otwiera Komisji w tym względzie nowe możliwości oceny pod kątem zasad skutecznej ochrony sądowej, niezawisłości sędziów i ich nieusuwalności z urzędu, w oderwaniu od dyskryminacji ze względu na płeć, czy wiek.

Co więcej, doświadczenie z węgierskimi sprawami pokazało również, że odejście sędziów z zawodu i pełnionych funkcji z uwagi na wiek emerytalny, rodzi praktycznie nieodwracalne skutki odnośnie do powrotu do zawodu i pełnionych funkcji. W przypadku polskiego SN w ten sposób funkcję straci m.in. Pierwsza Prezes SN, a także wielu doświadczonych sędziów. Wyciągając wnioski ze sprawy węgierskiej, dla skuteczności ewentualnej interwencji KE w kontekście ustawy o SN (ale także p.u.s.p.) istotne znaczenie będzie miało to, czy KE zdecyduję się podjąć próbę wniesienia wniosku o wydanie środków tymczasowych przez zawieszenie stosowania regulacji ustawowych do czasu rozstrzygnięcia sprawy przez TS. Nie jest wprawdzie pewne, że wszystkie przesłanki byłyby spełnione. W odniesieniu do Węgier skuteczność wyroku TS stwierdzającego uchybienie, nawet wydanego w trybie przyśpieszonym ale bez zabezpieczenia tymczasowego, okazała się jednak znikoma.

Wnioski

A) Wyrok w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese jest przełomowym wyrokiem o istotnym ciężarze konstytucyjnym dla Unii Europejskiej i państw członkowskich UE. Po raz pierwszy TS stwierdził, że art. 19 ust. 1 TUE (zasada skutecznej ochrony sądowej), pod pewnymi warunkami, sama w sobie, umożliwia kontrolę ustawodawstwa krajowego pod kątem standardu niezawisłości sądów. Wbrew pojawiającym się w dyskursie publicznym argumentom, TS uznał, że UE ma wyraźną kompetencję traktatową do oceny działania wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich UE.

B) Kontrola tego rodzaju będzie możliwa, gdy sądy krajowe w rozumieniu art. 267 TFUE mogą mieć styczność z wykładnią lub stosowaniem prawa unijnego. Jeżeli tak jest, to z uwagi na istotną rolę sądów krajowych w unijnym systemie ochrony prawnej państwa członkowskie muszą zapewnić, by spełniony był standard niezawisłości wynikający z prawa UE („w dziedzinach objętych prawem UE”). Zdaniem TS, zasada skutecznej ochrony sądowej, udzielanej przez niezawisły sąd krajowy, jest elementem i uszczegółowieniem zasady państwa prawa (art. 2 TUE). Trybunał uznał, że struktura sądowa państw członkowskich powinna być „z góry” przygotowana na to, iż sądy krajowe mogą rozstrzygać sprawy dotyczące prawa unijnego. Sądy powinny zatem zachować przymiot niezależności wymagany przez prawo unijne.

C) W świetle wyroku w sprawie C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese Komisja Europejska ma możliwość ponownego rozważenia zakresu zarzutów postawionych Polsce w postępowaniu, zainicjowanym na podstawie art. 258 TFUE, w związku z uchwaleniem nowych przepisów p.u.s.p.. Dotyczy to w szczególności zarzutu związanego powoływaniem i odwoływaniem przez Ministra Sprawiedliwości prezesów (wiceprezesów) sądów powszechnych, z którego to zarzutu KE się wycofała się w komunikacie z 20.12.2017 r.

D) Komisja mogłaby również zastosować w tym względzie (w procedurze z art. 258 TFUE) podejście bardziej kompleksowe, zbliżone do stanowiska Komisji Weneckiej, ukazujące uprawnienie Ministra Sprawiedliwości wobec kierownictwa sądów w szerszym kontekście wpływu władzy wykonawczej na władzę sądowniczą. Po wyroku C-64/16 Associação Sindical dos Juízes Portuguese możliwe jest również wniesienie skargi z art. 258 TFUE odnośnie do spraw będących przedmiotem prowadzonej wobec Polski procedury z art. 7 ust. 1 TUE. Komisja mogłaby więc rozważyć wniesienie skargi z art. 258 TFUE również w odniesieniu do m.in. ustawy o Sądzie Najwyższym, która wejdzie w życie 3.04.2018 r.

Bibliografia

[1] Szerzej zob. P. Bogdanowicz, M. Taborowski, Brak niezależności sądów krajowych jako uchybienie zobowiązaniu w rozumieniu art. 258 TFUE (cz. I), Europejski Przegląd Sądowy 2018, nr 1, s. 7–8.

[2] Zob. szerzej P. Bogdanowicz, M. Taborowski, Brak niezależności sądów krajowych jako uchybienie zobowiązaniu w rozumieniu art. 258 TFUE (cz. II), Europejski Przegląd Sądowy 2/2018, s. 20.

Cytowanie: M. Taborowski, Trybunał Sprawiedliwości jest kompetentny do oceny gwarancji niezawisłości sądów krajowych, Raporty Archiwum Osiatyńkiego z 13.03.2018 r., https://archiwumosiatynskiego.pl/trybunal-sprawiedliwosci-kompetentny-oceny-gwarancji-niezawislosci-sadow-krajowych/