Tekst powstał na podstawie wystąpienia RPO prof. Adama Bodnara na Igrzyskach Wolności 15 listopada 2020 roku.

Adam Bodnar: „Ziarnko do ziarnka – rola sądów europejskich w zakresie obrony praworządności”

Od kilku lat Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka zajmują się kwestiami dotyczącymi praworządności w Polsce. Jesteśmy na etapie kiedy toczą się różne postępowania, z których każde może mieć znaczenie dla powstrzymania negatywnych skutków zmian w polskim sądownictwie.

Niezależnie od procesu politycznego dotyczącego powiązania przestrzegania reguł praworządności z przyszłym budżetem UE, należy zwrócić uwagę na kilka zagadnień i procedur „cząstkowych”.

Instrumenty prawne bowiem istnieją, ale nie zawsze są wykorzystywane z pełną determinacją czasową oraz z nastawieniem na rzeczywistą skuteczność.

Komisja Europejska powinna zaskarżyć ustawę kagańcową do TSUE

Konieczne jest doprowadzenie do jak najszybszego zaskarżenia przez Komisję Europejską ustawy z 20 grudnia 2019 roku dotyczącej ustroju sądownictwa (tzw. ustawa „kagańcowa”) do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Na razie Komisja Europejska przeszła do drugiej fazy postępowania przeciwnaruszeniowego. 30 października 2020 została przedstawiona Rządowi RP tzw. uzasadniona opinia. Rząd ma wyznaczony termin 2 miesięcy na zajęcie stanowiska.

Dopiero skierowanie sprawy do TSUE może dać szansę na ograniczenie skutków tej ustawy.

Komisja Europejska powinna wnioskować do TSUE o kary za niestosowanie się do postanowienia trybunału

Komisja Europejska powinna złożyć wniosek do TSUE o nałożenie kar na Polskę z powodu niewykonania postanowienia tymczasowego z 8 kwietnia 2020 roku w sprawie zawieszenia działania Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego (C‑791/19 R).

Nie można zgodzić się z interpretacją, zgodnie z którą postanowienie dotyczy wyłącznie spraw dyscyplinarnych, a nie spraw o uchylenie immunitetu sędziowskiego.

Sprawy sędziów Pawła Juszczyszyna i Beaty Morawiec (zakończone zawieszeniem w funkcjach sędziego oraz obniżeniem wynagrodzenia o 50 proc.), a także toczące się postępowanie ws. sędziego Igora Tuleyi wskazują na to, że postępowania „immunitetowe” mogą mieć dalej idące skutki niż zwyczajne postępowania dyscyplinarne.

Jeśli Komisja Europejska kieruje się interpretacją zawężającą, to powinna przynajmniej niezwłocznie skierować wniosek uzupełniający do TSUE oraz zażądać kolejnego postanowienia tymczasowego.

TSUE oceni system odpowiedzialności dyscyplinarnej dla sędziów

1 grudnia 2020 roku odbędzie się rozprawa przed TSUE w sprawie systemu dyscyplinarnego dla sędziów (C-791/19). Przed terminem rozprawy Rzecznik Praw Obywatelskich przygotuje specjalny raport na temat podejmowanych działań w kontekście obrony sędziów.

Kolejne miesiące przyniosą istotne opinie Rzecznika Generalnego Jewgieniego Tanczewa:

• 17 grudnia 2020 zostanie wydana opinia w sprawie z pytania prejudycjalnego dotyczącego prawa odwołania się od uchwał KRS odmawiających nominacji (C-824/18),
• 12 stycznia 2021 opinia dot. statusu sędziów Sądu Najwyższego powołanych przez KRS w nowym składzie (sprawy C-487/19, Żurek i C-508/19, Frąckowiak).

TSUE wypowie się o wykonywaniu Europejskiego Nakazu Aresztowania do Polski

Wciąż istotnym problemem jest stosowanie Europejskiego Nakazu Aresztowania. Niedawna opinia Rzecznika Generalnego w sprawie pytania zadanego przez Rechtbank Amsterdam (sprawy połączone C‑354/20 PPU oraz C‑412/20 PPU) wskazuje, że zawieszenie ENA w przypadku ogólnego zagrożenia dla niezależności sądownictwa nie może być automatyczne.

Komisja Europejska powinna działać w sprawie ENA

Jednak już na tym etapie należy przeanalizować jakie szkody dla funkcjonowania tej instytucji spowodowały opóźnienia w zakresie stosowania ENA. To powinno być zadanie dla Komisji Europejskiej.

Zmiany w sądownictwie oceni też Europejski Trybunał Praw Człowieka

Po zakomunikowaniu serii spraw przez ETPCz w sprawie statusu polskich sędziów, należy doprowadzić do wyznaczenia rozprawy w tych sprawach. ETPCz do tej pory, poza komunikacją skarg, milczał w sprawach dotyczących praworządności.

Rozprawa daje szansę na właściwe wyartykułowanie problemów ustrojowych oraz także naruszenia praw indywidualnych sędziów (np. w kontekście spraw Tuleya p. Polsce czy Żurek p. Polsce). Jeśli nie ma szans na rozprawę, to należy się domagać wydania wyroku przez ETPCz, tym bardziej, że już minęły co najmniej 2 lata od przedstawienia odpowiednich skarg (np. sprawa Grzęda p. Polsce, Broda i Bojara p. Polsce). Jedna z tych spraw (Xero Flor p. Polsce) dotyczy statusu Trybunału Konstytucyjnego i osób, które w TK orzekają, a nie mają statusu sędziego. Po wyroku TK z 22 października 2020 roku (K 1/20) w sprawie dopuszczalności legalnej aborcji, trudno o lepszy przykład jak to jest istotny problem dla praworządności w Polsce.

Wszelkie ostateczne orzeczenia Izby Dyscyplinarnej SN (jak np. w przypadku Beaty Morawiec) powinny skutkować skargą do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, a także wnioskami tymczasowymi o zawieszenie stosowania postanowień SN w trybie tzw. Rule 39. Wprawdzie ETPCz jeszcze nie zastosował Rule 39 w sprawach dot. praworządności, to jednak polskie sprawy – ze względu na ich wagę oraz nieodwracalne konsekwencje – mogą stać się podstawą do precedensu.

Czekamy na wyrok Wielkiej Izby ETPCz w sprawie Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii. Rozprawa przed Wielką Izbą odbyła się 5 lutego 2020 roku. Sprawa ma fundamentalne znaczenie dla wielu państw europejskich zmagających się z problemem wpływu władzy wykonawczej na procedury nominacyjne sędziów, dlatego ETPCz powinien ten fakt uwzględnić i nie zwlekać z wydaniem ostatecznego rozstrzygnięcia. 11 miesięcy to wystarczający czas, aby wyciągnąć wnioski z rozprawy.

Wybrany zostanie nowy sędzia ETPCz z Polski

W Polsce trwa obecnie konkurs na sędziego ETPCz. Konkurs powinien być maksymalnie transparentny oraz oparty na jasnych regułach. Warto bowiem pamiętać, że to właśnie z udziałem nowego polskiego sędziego ETPCz w Strasburgu będzie orzekać w sprawach dotyczących praworządności.

Rola sądów powszechnych i administracyjnych

Problemy z praworządnością mają konsekwencje dla ochrony praw wielu osób. Dobry przykład to sprawy uchwał lokalnych samorządów w sprawie tzw. ideologii LGBT. W czterech wyrokach Wojewódzkie Sądy Administracyjne, w wyniku wniosku RPO, unieważniły takie uchwały. Jednakże wszystkie sprawy tego typu (w tym przegrane przez RPO) zostaną niedługo rozpatrzone, w wyniku skarg kasacyjnych, przez Naczelny Sąd Administracyjny.

W tym kontekście warto pamiętać czy procedury nominacyjne do NSA w perspektywie najbliższych miesięcy nie zakłócą niezależności tego sądu, tym bardziej, że o nominację ubiegają się osoby bezpośrednio związane z Ministerstwem Sprawiedliwości. Co więcej, stroną postępowań kasacyjnych jest także Prokurator Generalny, popierający stanowiska poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego oraz Ordo Iuris.

Rada Europy monitoruje sytuację w Polsce

Zbliża się wizyta Komisji Monitoringowej Zgromadzenia Parlamentarnego RE do Polski, pod przewodnictwem Petera Omtzigta. Polska jest jedynym państwem członkowskim UE, które jest objęte procedurą monitoringową. Komisja Monitoringowa koncentruje się nie tylko na kwestiach związanych z sądami, ale także na działaniu prokuratury oraz mediów publicznych.

Warto także pamiętać o krytycznych opiniach Komisji Weneckiej dot. służb specjalnych i ich uprawnień. W interesie wszystkich, którym zależy na praworządności, leży to, aby Komisja Monitoringowa była jak najlepiej poinformowana o sytuacji w Polsce.