Praworządność jako zasada ustrojowa Unii Europejskiej i jej państw członkowskich
Zasada praworządności organizuje relacje władzy zarówno w państwach, jak i w organizacjach ponapaństwowych, takich jak Unia Europejska
„Praworządność” czy „rządy prawa” oznaczają nawyk i usankcjonowanie przestrzegania prawa. Praworządne ma być państwo – przez swoje instytucje, jak i społeczeństwo – obywatele przestrzegający prawa, a w razie jego złamania poddający się karze wymierzonej przez niezależne, niezawisłe sądy.
W odniesieniu do systemów władzy państwowej oraz do systemu władzy ponadpaństwowej – na przykład Unii Europejskiej – ta zasada oznacza, że system władzy jest nie tylko oparty na prawie, ale i prawu podporządkowany.
Definicja rządów prawa jest złożona – obejmuje wiele elementów, takich jak np. wymóg oparcia działalności organów władzy na podstawie wyraźnego upoważnienia w prawie i w granicach tego upoważnienia, kontrolę sądową działalności organów władzy w zgodzie z wymienionymi kryteriami oraz odpowiedzialność organu władzy za ich naruszenie.
Działania instytucji publicznych: legislatywy, egzekutywy i sądownictwa, podejmowane są wyłącznie w granicach kompetencji przyznanych im przez normy prawne, zapisane w Konstytucji, ustawach i aktach niższego szczebla.
W polskim systemie prawnym zasada praworządności stanowi zasadę naczelną i została uregulowana w art. 7 Konstytucji RP z 1997 r.: „Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.”
Jest również podstawową zasadą prawną Unii Europejskiej, dwukrotnie wymienioną w Preambule i bezpośrednio w artykule 2 Traktatu o Unii Europejskiej (dalej: TUE).
Praworządność jako podstawowa zasada ustrojowa Unii Europejskiej
W 1986 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej: TSUE) w słynnym, a ustrojowo fundamentalnym, wyroku Les Verts charakteryzował Wspólnotę jako „zbudowaną na rządach prawa” do takiego stopnia, w którym zarówno państwa członkowskie, jak i instytucje unijne, podlegają kontroli wydanych przez siebie aktów przez TSUE w zakresie ich zgodności ze wspólnotową „kartą konstytucyjną” – traktatami założycielskimi.
Przyjmując Traktat o Unii Europejskiej, tzw. Traktat z Maastricht, który wszedł w życie 1 listopada 1993 r., państwa członkowskie uznały, że rządy prawa są zasadą, na której opiera się̨ Unia, wcielając ją do art. 6 ust. 1 TUE (dziś art. 2 TUE), a także do preambuły Karty praw podstawowych UE. W 2009 r. Traktat z Lizbony przemianował zasadę praworządności na „wartość”.
Traktaty założycielskie i Traktat o Unii Europejskiej mówią wprost, że Unia Europejska powstała na podstawie prawa, funkcjonuje w oparciu o prawo (zasada praworządności), kształtując odrębny system prawny (zasada autonomii i pierwszeństwa prawa unijnego). Państwa członkowskie są zobowiązane do poszanowania tych wartości.
Praworządność jest definiowana przez Komisję Europejską jako przejrzysty, odpowiedzialny, demokratyczny i pluralistyczny proces uchwalania prawa; pewność prawa; zakaz arbitralności w działaniu władz wykonawczych; niezależne i bezstronne sądy; skuteczną kontrolę sądową, w tym kontrolę poszanowania praw podstawowych oraz równość́ wobec prawa.
Z politycznego punktu widzenia, Unię Europejską osłabia fakt, że ma w swoich strukturach państwo członkowskie, które nie jest praworządne. Taka sytuacja podważa wiarygodność Unii wobec państw trzecich, a także wobec własnych obywateli. Unia Europejska dysponuje traktatowymi politycznymi i prawnymi mechanizmami nacisku na państwa, w których występuje ryzyko systemowego zagrożenia praworządności.
***
- Obserwujemy zmiany w prawie krajowym Polski niezgodne z podstawowymi zasadami unijnymi, zwłaszcza zasadą praworządności,
- polski rząd nie stosuje rekomendacji ciał unijnych oraz innych organizacji międzynarodowych,
- konsekwencją jest uruchomienie przez Komisję Europejską procedury kontroli praworządności: najpierw z art. 2, później (być może) z art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej,
- uruchomienie wobec Polski procedury z art. 7 będzie wydarzeniem bez precedensu w historii Unii.
Dowiedz się więcej:
Kalendarium: zastosowanie art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej wobec Polski
Czytaj dalej:
Na czym polega „nuklearny” mechanizm z art. 7 Traktatu o Unii Europejskiej?
