29 kwietnia Komisja Europejska notyfikowała rząd Mateusza Morawieckiego (wysyłając letter of formal notice) o rozpoczęciu procedury i wezwała rząd i inne organy państwa polskiego do zaprzestania uchybianiu prawu unijnemu przez obowiązywanie ustawy kagańcowej.

To m.in. reakcja na apele społeczeństwa obywatelskiego.

Komisja Europejska rozpoczyna procedurę z art. 258 Traktatu o Funkcjonowaniu UE w sprawie tak zwanej ustawy kagańcowej, uchwalonej w styczniu i podpisanej przez Prezydenta Andrzeja Dudę 4 lutego.

Według Komisji Europejskiej ustawa narusza prawo europejskie, bo przewiduje kary dyscyplinarne dla sędziów w Polsce za:

• bezpośrednie stosowanie przepisów prawa unijnego,
• zadawanie pytań prejudycjalnych do Trybunału Sprawiedliwości UE,
• oraz za wykonywanie wyroków TSUE i dokonywanie zgodnie z nimi oceny, czy inne sądy spełniają kryteria niezależności,
• a także wymaga od sędziów ujawniania informacji o ich życiu prywatnym, narusza prawo unijne.

Konkretnie, KE uważa, że przepisy ustawy kagańcowej naruszają:

• Artykuł 19(1) Traktatu o UE w połączeniu z artykułem 47 Karty Praw Podstawowych UE, które chronią prawo obywateli UE do rozpatrywania ich spraw przez niezależny i bezstronny sąd,
• a także przepisy Karty Praw Podstawowych UE i rozporządzenia o ochronie danych osobowych (RODO), które chronią prawo do prywatności obywateli UE.

KE podkreśla, że rozwiązania ustawy kagańcowej:

• są nie do pogodzenia z zasadą niezależności sądownictwa w rozumieniu prawa unijnego i orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE (w tym słynnego wyroku TSUE z 19 listopada 2019 roku),
• stoją w sprzeczności z zasadą pierwszeństwa prawa unijnego,
• uniemożliwiają prawidłowe działanie mechanizmu zadawania do TSUE pytań prejudycjalnych przez sądy krajowe,
• naruszają prawo do prywatności obywateli UE.

Komisja Europejska zwróciła też szczególną uwagę na rolę Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych w SN, która ma uprawnienia do orzekania w sprawach dotyczących niezależności sądownictwa.

Poświęciła też dużo uwagi temu, że ustawa kagańcowa przewiduje kary dyscyplinarne wobec sędziów za dokonywanie (w ramach rozpatrywanych spraw) oceny, czy inne sądy spełniają wymogi niezależności w rozumienia prawa UE.

Komisja Europejska wskazała również, że przepisy ustawy kagańcowej obligujące sędziów do ujawniania informacji dotyczących ich życia prywatnego (np. do jakich stowarzyszeń należą) narusza prawo do ochrony życia prywatnego i ochrony danych osobowych chronione przez Kartę Praw Podstawowych UE oraz rozporządzenia o ochronie danych osobowych (RODO).

Na drodze do czwartej skargi do TSUE we wrześniu

Procedura przeciwko naruszeniu prawa Unii Europejskiej składa się z kilku etapów.

Komisja Europejska najpierw (29 kwietnia) notyfikowała rząd o rozpoczęciu procedury i dała organom państwa polskiego dwa miesiące na zaprzestanie łamania prawa europejskiego (chociaż nic nie stało na przeszkodzie, aby wyznaczyć krótszy termin).

Do końca czerwca rząd sprawozda jakie działania podjął. Jeśli KE te kroki nie usatysfakcjonują, wyda tak zwaną uzasadnioną opinię zawierającą ocenę podjętych (i niepodjętych) przez organy polskiego państwa działań wraz z rekomendacjami.

Polski rząd znowu będzie miał czas na odpowiedź – zapewne kolejne dwa miesiące. Jeśli odpowiedź nie zadowoli Komisji, ta może skierować skargę do Trybunału Sprawiedliwości UE. Najwcześniej może się to stać pod koniec września.

Jeśli KE zawnioskowałaby do TSUE o rozpatrzenie swojej (na razie hipotetycznej) skargi w procedurze przyśpieszonej, to wyrok mógłby zapaść w pierwszym kwartale 2021 roku.

Byłaby to już czwarta skarga przeciwko polskiemu rządowi w związku ze zmianami forsowanymi w sądownictwie.

TSUE do tej pory wydał dwa wyroki:

• w czerwcu 2019 orzekł o niezgodności z prawem unijnym przepisów obniżających wiek przejścia w stan spoczynku sędziów SN,
• a w październiku 2019 o niezgodności z prawem UE podobnych przepisów dotyczących sędziów sądów powszechnych.

TSUE zawiesza Izbę Dyscyplinarną

Trybunał Sprawiedliwości UE obradujący w Luksemburgu rozpatruje teraz skargę przeciwko polskiemu rządowi za model odpowiedzialności dyscyplinarnej dla sędziów, który w ocenie skarżącej Komisji Europejskiej narusza niezawisłość sędziowską (sprawa C-791/19).

Komisja złożyła tę skargę w październiku 2019 roku, w styczniu 2020 roku zawnioskowała o środki tymczasowe. Trybunał Sprawiedliwości UE przychylił się do wniosku Komisji i 8 kwietnia wydał postanowienie o zastosowaniu środków tymczasowych w postaci zawieszenia orzekania przez Izbę Dyscyplinarną w Sądzie Najwyższym – które jak na razie polski rząd ignoruje.

Oprócz skargi KE, luksemburski Trybunał odpowie na szereg pytań prejudycjalnych zadawanych przez polskie sądy.

Na wyrok TSUE czekają:

• sprawa C-487/19 – Sąd Najwyższy pyta o status Izby Dyscyplinarnej w SN i status neo-KRS na kanwie sprawy sędziego Waldemara Żurka,
• sprawa C-508/19 – SN również pyta o status Izby Dyscyplinarnej w SN – czy sądem w rozumieniu prawa europejskiego jest sąd, w którym zasiada osoba nominowana w procedurze z naruszeniem prawa,
• sprawa C-824/18 – Naczelny Sąd Administracyjny pyta o proces nominacji na stanowiska w Sądzie Najwyższym z udziałem neo KRS,
• sprawy C-754, 753, 752, 751, 750, 749, 748/19 Sąd Okręgowy w Warszawie pyta o delegowanie sędziego do Ministerstwa Sprawiedliwości (pytania zadała sędzia Anna Bator-Ciesielska),
• sprawa C-55/20 – Sąd Dyscyplinarny Izby Adwokackiej w Warszawie pyta o status Izby Dyscyplinarnej SN i rozumienia pojęcia sądu w prawie unijnym wobec sądu dyscyplinarnego adwokatury.

Kurs kolizyjny z UE

Kiedy w 2018 roku Komisja Europejska złożyła pierwszą skargę przeciwko rządowi PiS w związku z przepisami ustawy o Sądzie Najwyższym, a Trybunał Sprawiedliwości na jej wniosek w październiku 2018 roku wydał postanowienie o środkach tymczasowych, rząd niemal natychmiast wycofał się z kontrowersyjnego elementu swojej „reformy” SN.

Szybko znowelizował przepisy ustawy o SN. Gdy TSUE w czerwcu 2019 roku wydał wyrok, zaskarżone przepisy już dawno nie obowiązywały. Sędziowie SN, których ustawa odsyłała na emeryturę, w tym Pierwsza Prezes SN prof. Małgorzata Gersdorf, wrócili do Sądu Najwyższego. Pierwsza Prezes sprawuje urząd do końca swojej konstytucyjnej kadencji – 30 kwietnia 2020 roku.

W 2020 roku polski rząd i sprzyjające większości rządzącej organy państwa, w tym Izba Dyscyplinarna w SN oraz Trybunał Konstytucyjny, idą na ostry kurs kolizyjny z Unią Europejską.

Dowodem są radykalne reakcje na wyrok TSUE z 19 listopada 2019 roku oraz uchwałę SN z 23 stycznia, która miała zagwarantować jego właściwą interpretację przez sądy w Polsce (20 kwietnia Trybunał Konstytucyjny kierowany przez Julię Przyłębską orzekł, że uchwała SN z 23 stycznia jest nieważna), a także brak zastosowania się rządu i Izby Dyscyplinarnej do postanowienia TSUE z 8 kwietnia o zawieszeniu Izby Dyscyplinarnej.

TK w wydanym 20 kwietnia orzeczeniu, ustami Stanisława Piotrowicza mówił, że to TK stoi na straży Konstytucji i prawa europejskiego (a nie SN).

Ale już 21 kwietnia Krystyna Pawłowicz, sędzia sprawozdawca w innej sprawie rozstrzyganej przez TK (dotyczącej fikcyjnego sporu kompetencyjnego), ogłosiła, że orzeczenie TSUE z 19 listopada 2019 roku w Polsce nie obowiązuje.

TK nie rozstrzygnął jeszcze wniosku premiera Mateusza Morawieckiego złożonego w związku z postanowieniem TSUE z 8 kwietnia o zawieszeniu orzekania przez Izbę Dyscyplinarną w SN.

Obrona demokracji wewnątrz UE

Ataki na niezawisłość sędziowską, erozja praworządności i szerzej demokracji konstytucyjnej jest widoczna również w innych krajach Unii Europejskiej i jest poważnym wyzwaniem dla UE oraz testem dla jej politycznego przywództwa.

Zainspirowani przykładem polskich sędziów, również sędziowie z Węgier i Rumunii zadają pytania prejudycjalne do TSUE w związku z naruszeniami praworządności w swoich krajach.

Paradoksalnie, poprzez kryzys rządów prawa w państwach UE, Trybunał Sprawiedliwości jeszcze rozwinął – i będzie to robić nadal – swoje bogate, kilkudziesięcioletnie orzecznictwo dotyczące niezawisłości sądownictwa w rozumieniu prawa unijnego (mówił o tym OKO.press Prezes TSUE prof. Koen Lenaerts).

To dobra wiadomość dla obywateli i rządów państw Unii, ponieważ będą dokładnie wiedziały, jakich granic nie wolno im przekraczać. Pytanie, czy wyroki Trybunału Sprawiedliwości UE okażą się zaporą dla działań rządów, które oddalają swoje kraje od demokracji w kierunku wyborczej autokracji czy innych form autorytaryzmu, jak to się dzieje na przykład na Węgrzech.

Apel profesorów prawa i stowarzyszeń sędziowskich i prokuratorskich do unijnych komisarzy

Zaniepokojeni rozwojem wypadków w państwach Unii Europejskiej oraz stosunkowo wolnymi i umiarkowanymi reakcjami Komisji Europejskiej, profesorowie prawa unijnego i konstytucyjnego z czołowych światowych uniwersytetów oraz stowarzyszenia sędziowskie i prokuratorskie wystosowały do wiceprzewodniczącej KE Věry Jourovej i komisarza ds. sprawiedliwości Didiera Reyndersa apel o zdecydowanie działania w celu zapobieżenia wyjściu Polski ze wspólnoty prawnej UE i szerzej, z kręgu zachodnich demokracji konstytucyjnych.

Apelują do Komisji Europejskiej o jak najszybsze złożenie skargi do TSUE na ustawę kagańcową, a także wskazują na wielkie znaczenie szybkiego wydania wyroków przez TSUE w sprawach pytań prejudycjalnych (C-387/19, C-508/19 i C-824/18) dotyczących statusu prawnego sędziów Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych.