Stało się. Komisja Europejska posłuchała licznych apeli organizacji i środowisk prawniczych, a także obywatelskich i opozycji politycznej i 2 lipca 2018 wszczęła przeciwko Polsce postępowanie z art. 258 Traktatu o Funkcjonowaniu UE. Zarzuca uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego Unii Europejskiej.

Komisja jest zdania, że ustawa o Sądzie Najwyższym, która wchodzi w życie 3 lipca 2018, narusza zasadę niezależności sądownictwa, w tym zasadę nieusuwalności sędziów. Przez co Polska nie wypełnia swoich zobowiązań wynikających z art. 19 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej i z art. 47 Karty Praw Podstawowych UE.

Zarzut naruszenia art. 19.1. TUE to kluczowe i przełomowe posunięcie ze strony Komisji. Konkretne zarzuty to:

• 27 sędziom Sądu Najwyższego spośród 72 – czyli więcej niż co trzeciemu – grozi przymusowe przejście w stan spoczynku ze względu na fakt, że nowa ustawa o Sądzie Najwyższym obniża wiek emerytalny sędziów Sądu Najwyższego z 70 do 65 lat.
• Przepis ten ma również zastosowanie do Pierwszej Prezes Sądu Najwyższego, Małgorzaty Gersdorf, której sześcioletnia kadencja zostałaby przedwcześnie zakończona.
• Zgodnie z ustawą obecni sędziowie mogą zadeklarować prezydentowi chęć dalszego zajmowania stanowiska. Prezydent może dwukrotnie przedłużyć mandat sędziego każdorazowo na trzy lata. Brak jednak kryteriów, którymi ma się kierować.

W liście do polskiego rządu z 2 lipca Komisja wzywa rząd do usunięcia tych uchybień. Postępowanie ma na celu ochronę niezależności SN w Polsce. Równolegle Komisja kontynuuje z Polską dialog w sprawie praworządności na gruncie procedury z artykułu 7 Traktatu UE. Te dwie procedury są niezależne.

Co wydarzy się dalej?

Komisja do ostatniej chwili naciskała, żeby Polska zmieniła ustawę o SN. Jednak rząd PiS odmówił.

3 lipca sędziowie SN, którzy ukończyli 65. rok życia i nie wystąpili o przedłużenie orzekania, przejdą w stan spoczynku – przynajmniej na gruncie nowej ustawy o SN.

Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego w uchwale z 28 czerwca uznało, że ci sędziowie powinni pełnić swoją służbę do ukończenia 70. roku życia bez jakichkolwiek dodatkowych warunków.

List Komisji wystosowany do rządu PiS 2 lipca to pierwszy z trzech etapów procedury z art. 258. TFUE.

Procedura składa się z trzech etapów:

1. Wysłanie „formalnego ostrzeżenia” (ang. letter of formal notice) przez Komisję do kraju członkowskiego,
2. Wystosowanie „uzasadnionej opinii” (ang. reasoned opinion) przez Komisję,
3. Jeśli dany kraj nie zmienia swojego postępowania i dalej  nie usuwa naruszeń, Komisja może pozwać jego rząd przed Trybunał Sprawiedliwości UE. Jego wyrok jest wiążący.
4. Następnie, jeśli kraj się nie zastosuje się do wyroku, Trybunał Sprawiedliwości może nałożyć na niego karę finansową (art. 260 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej).

Do tego – zanim zapadnie wyrok – Komisja ma możliwość wnioskowania do Trybunału Sprawiedliwości o tzw. środki tymczasowe – np. nakaz zamrożenia wprowadzanych zmian w prawie pod groźbą kar finansowych.

Terminy

Polski rząd ma miesiąc na odpowiedź na wezwanie Komisji do usunięcia uchybienia.

Jeżeli odpowiedź będzie niesatysfakcjonująca, Komisja wyda „uzasadnioną opinię”. Będzie to w sierpniu.

Polski rząd będzie miał zapewne kolejny miesiąc na zastosowanie się do opinii Komisji. Jeśli tego nie zrobi, najwcześniej we wrześniu 2018, Komisja Europejska może zaskarżyć przepisy ustawy o Sądzie Najwyższym do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości: poczekamy od 6 miesięcy do dwóch lat

Dr Piotr Bogdanowicz z Katedry Prawa Europejskiego Uniwersytetu Warszawskiego wskazuje, że jeśli Komisja wniesie o to, żeby Trybunał w Luksemburgu orzekał w tej sprawie w przyśpieszonej procedurze, Trybunał powinien wydać orzeczenie w ciągu 6 miesięcy, czyli w lutym lub marcu 2019 roku.

Jeśli natomiast Trybunał będzie orzekał w zwykłej procedurze, na orzeczenie będzie trzeba czekać dłużej, nawet i 2 lata od daty wpłynięcia skargi (dla porównania: gdy Trybunał Sprawiedliwości orzekał w zwykłej procedurze w sprawie dotyczącej skrócenia kadencji organu nadzorczego ochrony danych osobowych, wydanie orzeczenia zajęło mu 2 lata – sprawa C 288/12; gdy orzekał w procedurze przyspieszonej w sprawie usunięcia sędziów węgierskich –  6 miesięcy w sprawie C 286/12).

W jednym ze scenariuszy, orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości mogłoby doprowadzić do tego, że Polska będzie musiała przywrócić do orzekania sędziów SN, którzy na gruncie obecnej ustawy przejdą w stan spoczynku 3 lipca – prognozuje dr Piotr Bogdanowicz.

Kwestia woli politycznej Komisji Europejskiej

Komisja Europejska może jednak z powodów politycznych przerwać wszczęte dziś postępowanie z art. 258 lub ostatecznie nie zdecydować się na zaskarżenie ustawy do SN do Trybunału Sprawiedliwości (czyli nie przejść do kroków 2. i 3. procedury z art. 258) – zauważa dr Bogdanowicz.

Jego zdaniem, działanie Komisji Europejskiej jest spóźnione o co najmniej miesiąc, bo znowelizowana ustawa wejdzie w życie już 3 lipca.

Dopiero w ostatnich dniach w Komisji nastąpiła zmiana układu sił. Komisarzowi Fransowi Timmermansowi, wiceprzewodniczącemu KE udało się przeforsować podjęcie zdecydowanej akcji, której wcześniej opierali się przewodniczący KE Jean-Claude Juncker i sekretarz generalny i szef gabinetu Junckera Martin Selmayer.

Podobno w Komisji przeważyła opinia, że naruszenie praworządności w Polsce jest poważne, bo w grę wchodzi niezawisłość SN, instytucji sądowej, od której wyroków nie ma środków zaskarżenia.

Komisja Europejska stawia Polsce bezprecedensowy zarzut

Komisja stawia Polsce zarzuty naruszenia zobowiązań wynikających z art. 19 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej w związku z art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.

Stwierdzają one, że „Państwa UE ustanawiają środki niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii” i że „Każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem”.

Art. 19 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej

„Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej obejmuje Trybunał Sprawiedliwości, Sąd i sądy wyspecjalizowane. Zapewnia on poszanowanie prawa w wykładni i stosowaniu Traktatów.

Państwa Członkowskie ustanawiają środki niezbędne do zapewnienia skutecznej ochrony prawnej w dziedzinach objętych prawem Unii.”

Artykuł 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej: Prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu

Każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule.

Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. Każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela. Pomoc prawna jest udzielana osobom, które nie posiadają wystarczających środków, w zakresie w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

Wybranie zarzutu naruszenia art. 19.1. TUE to kluczowe i przełomowe posunięcie ze strony Komisji (szerzej omawiają go dr Piotr Bogdanowicz i dr Maciej Taborowski w analizie przygotowanej dla Forum Idei Fundacji Batorego). Wcześniej, w przypadku sprawy dotyczącej sędziów na Węgrzech, Komisja Europejska stawiała zarzut naruszania „jedynie” dyrektywy antydyskryminacyjnej.

W marcu tego roku Trybunał Sprawiedliwości w orzeczeniu dotyczącym sędziów portugalskich uznał jednak, że kwestia niezawisłości sędziowskiej w państwach członkowskich może być bezpośrednio oceniania przez TS (nie musi być łączona z jakimś dodatkowym naruszeniem, np. naruszeniem dyrektyw zakazujących dyskryminacji ze względu na wiek, płeć itd.). To marcowe orzeczenie TS omawiał dr Maciej Taborowski w artykule „Trybunał Sprawiedliwości UE uznaje, że ma prawo oceniać stan wymiaru sprawiedliwości w państwach UE”.

Jak powiedział PAP wiceszef MSZ Konrad Szymański,  Trybunał Sprawiedliwości będzie miał trudne zadanie. Jego orzeczenie będzie ważne dla ustroju UE, ponieważ wskaże granice możliwej ingerencji prawa wspólnotowego w zakres autonomii państwa UE ws. organizacji wymiaru sprawiedliwości.

Tomasz Bielecki, współpracownik Deutsche Welle, Wyborczej i OKO.press, odpowiedział ironicznie Szymańskiemu na FB: „To prawda, że Polska mimowolnie reformuje Unię. Pierwsze ćwiczenie z art. 7. Dalej projekt „pieniądze za praworządność” w budżecie UE. A teraz precedensowe orzeczenie TSUE ws. krajowego wymiaru sprawiedliwości w świetle traktatów UE”.

Bat na Morawieckiego mocniejszy niż na Orbana

Jeśli we wrześniu 2018 Komisja Europejska zdecyduje się na zaskarżenie ustawy o SN do TS a Trybunał Sprawiedliwości orzeknie, że Polska uchybiła art. 19.1., to Polska, aby usunąć nieprawidłowości, będzie musiała przywrócić sędziów SN do orzekania.

Zarzut naruszenia art. 19.1 TUE w związku z art. 47 Karty Praw Podstawowych oznacza, że „Komisja Europejska może wyciągnąć wnioski z postępowania wobec Węgier” – mówi dr Bogdanowicz.

W przypadku Węgier Trybunał Sprawiedliwości stwierdził naruszenie „tylko” dyrektywy antydyskryminacyjnej. Komisja Europejska musiała się zadowolić tym, że Węgry przyznały sędziom odszkodowanie i przywróciły niektórych z nich do orzekania w sądach niższej instancji (część sędziów nie chciało dalej orzekać). To było pyrrusowe zwycięstwo Komisji, które nie zapobiegło dalszym naruszeń praworządności na Węgrzech.

Teraz Komisja ma w ręku mocniejszą broń art. 19.1 Traktatu o UE.