„JEŚLI przemówienie Morawieckiego nie poruszy Europy (a trudno, by tak się stało), to dla zwolenników opowieści o tym, jak Europa Zachodnia ignoruje Polskę, będzie to kolejny dowód na jej niewzruszoną prawdziwość. I tak to będzie dalej się toczyć. Tymczasem przemówienie w Heidelbergu pokazuje, że król jest nagi – Polska zyskała renomę w Europie, ale niestety nie ma jej nic do powiedzenia. Do przesunięcia punktu ciężkości w naszą stronę jeszcze wiele brakuje” – pisze Piotr Buras, szef warszawskiego biura think-tanku European Council on Foreign Relations.

Dwie opowieści zawładnęły polską debatą o polityce zagranicznej.

Jedna mówi o przesunięciu się punktu ciężkości Europy na wschód, w którym to procesie Polska i jej postawa wobec wojny w Ukrainie odgrywa kluczową rolę. Ta opowieść snuta jest przez czołowe media międzynarodowe (od „Le Monde”, przez „Foreign Policy” aż po „The Economist”), w równym stopniu zadając kłam twierdzeniom, że Europa nas nie lubi, co przyjemnie wpływając na nasze samopoczucie.

Nie jest wprawdzie do końca jasne, czy to przesunięcie jest w istocie zasługą polskiej polityki, czy raczej faktu, że historia rozgrywa się akurat w naszej części Europy. Ale to nie tak ważne. Istotne jest, że działania Polski budzą respekt, a nawet podziw, zaś wzrok międzynarodowej opinii publicznej coraz częściej skierowany jest na nasz kraj.

Kompleksy i poczucie niedowartościowania

W drugiej opowieści zza tej nowej pewności siebie i samozadowolenia z bycia nowym centrum Europy silnie przezierają kompleksy i poczucie niedowartościowania. Jej refrenem jest przekonanie, że zwłaszcza krajom Europy Zachodniej nowa pozycja Polski staje ością w gardle. I że choć zasługujemy na partnerskie traktowanie – ze względu na słuszność naszych argumentów w sprawie Rosji, Nord Streamu i Ukrainy – to Niemcy, Francuzi i inni nie są do tego gotowi.

Trudno im uznać prawdziwą podmiotowość kraju, który traktowali dotąd jako pariasa. I obawiają się, że wzmocniona Polska o dużym autorytecie moralnym zacznie wespół z innymi krajami kształtować Unię Europejską na swoją modłę, wbrew interesom „starej Europy”.

Obie opowieści silnie działają na wyobraźnię i emocje, trochę wzmacniając poczucie własnej wartości, trochę zaś podbijając bębenek narodowej próżności. Niosąc chwytliwy przekaz, pozostają jednak bardzo ogólnikowe i mgliste.

Niełatwo znaleźć w nich konkretne punkty zaczepienia, by sprawdzić, czy są tylko atrakcyjną fikcją, czy też narracją silnie zakorzenioną w rzeczywistości.

I jak autorytatywnie ocenić, czy partnerzy traktują nas już dostatecznie po „partnersku” czy też raczej po macoszemu lub jak młodszego brata?

Jedno jest natomiast pewne: ani siła zaangażowania na rzecz Ukrainy nie może przełożyć się automatycznie na wzrost znaczenia Polski w UE, ani też partnerskie traktowanie (cokolwiek by ono znaczyło) przez inne kraje, nie bierze się tylko z podzięki za nasze racje polityczne i moralne. Aby jedno i drugie było możliwe, konieczne są – obok dobrej reputacji i wznoszącej fali – nasze własne działania: propozycje, inicjatywy, pomysły i strategie.

To one mogą zmusić naszych partnerów (zwłaszcza tych silniejszych i bardziej wpływowych) do tego by, zamiast obchodzić Polskę szerokim łukiem, zmierzyli się z naszymi poglądami i interesami. I sprawić, że siły ciążenia zaczną działać na naszą korzyść.

Morawiecki miał szansę w Heidelbergu

Niewątpliwą szansą nie tylko, by sprawdzić, jak sprawy stoją, lecz także popchnąć je we właściwą stronę, było wystąpienie premiera Mateusza Morawieckiego na uniwersytecie w Heidelbergu w miniony wtorek 21 marca. [Pełny tekst – zachęcamy do przeczytrania – tutaj]

Renomowana uczelnia zaprosiła polskiego premiera do wygłoszenia programowego wykładu o Europie – podobnie jak kilka lat temu na paryskiej Sorbonie przemawiał Emmanuel Macron, a w zeszłym roku w Pradze, na uniwersytecie Karola, niemiecki kanclerz Olaf Scholz.

To właśnie na Sorbonie we wrześniu 2017 roku kreślił Macron swoją koncepcję „Europy, która chroni” – w wymiarze wojskowym wyposażonej w siły interwencyjne i współpracę przemysłów zbrojeniowych, a gospodarczym w różne instrumenty osłaniające europejski model społeczny. Mówił o autonomii strategicznej, o zmniejszeniu liczby komisarzy w Komisji Europejskiej, postulował wybór połowy posłów do Parlamentu Europejskiej z list ponadnarodowych. Przedstawił też pomysły reformy polityki azylowej i migracyjnej i wiele innych.

Na niemiecką odpowiedź na te pomysły Macron – ku swojej często nieskrywanej irytacji – czekał całe pięć lat. Angela Merkel nigdy nie zdobyła się na sformułowanie kompleksowej wizji UE. Dopiero Olaf Scholz zaprezentował swoje przemyślenia w Pradze.

Mówił dużo o konieczności budowy suwerenności europejskiej w dziedzinie rozwoju technologii i przetwarzania danych, opowiadał się za wspólnymi inwestycjami w tym zakresie i budową gospodarki o obiegu zamkniętym, by zredukować zależności od importu surowców (np. metali rzadkich).

Dużo miejsca poświęcił kwestii wolności handlu i budowania przez UE nowych partnerstw w tym zakresie. Przedstawił też pomysły na reformy instytucjonalne: utworzenie Rady ds. Obronnych, by budować europejską synergię w tej dziedzinie, poparł ideę zmniejszenia liczby komisarzy oraz ograniczenia weta w sprawach zagranicznych, by jeden kraj (jak np. Węgry) nie mógł sam blokować sankcji unijnych.

Zaproponował utworzenie europejskiej tarczy antyrakietowej, której Niemcy byłyby głównym filarem. Podobnie jak Macron mówił o obronie wartości europejskich – praworządności, praw człowieka i demokracji – i przede wszystkim o największym wyzwaniu, jakim jest konieczność wzmocnienia UE i pogłębienia współpracy jej państw.

Te przemówienia – niezależnie od oceny zawartych w nich pomysłów – wzbudziły sporo kontrowersji i komentarzy. Stały się punktami odniesienia w dyskusji o tym, w jakim kierunku powinna zmierzać Unia, w której głos zabrał teraz Mateusz Morawiecki w Heidelbergu.

Polski premier słusznie wskazywał, że przemawia w historycznym momencie zwrotnym – przede wszystkim ze względu na wojnę w Ukrainie i jej znaczenie dla porządku bezpieczeństwa Europy i przyszłości kontynentu w ogóle.

Zadania do rozwiązania

Ale patrząc na spory i dyskusje organizujące dzisiaj zarówno agendę polityczną Unii jak i wyobraźnię o czekających ją zadaniach, tych dylematów jest – niestety – znacznie więcej.

Unia szuka sposobów na zabezpieczenie swoich interesów w wyścigu technologicznym z Chinami i USA oraz właściwej odpowiedzi na amerykańską politykę subsydiowania zielonego przemysłu. Jak dozować elementy protekcjonizmu, by nie wywrócić do góry nogami wspólnego rynku? Jak wspierać europejski przemysł bez popadania w gospodarkę planową? To kluczowe pytania także dla Polski.

Fundamentalne decyzje czekają UE w polityce energetycznej i surowcowej. Ważą się losy reformy rynku energii, UE uniezależnia się od surowców z Rosji, ale może uwikłać się w zależności od innych dostawców. Palącą kwestią jest zaopatrzenie w inne surowce: metale ziem rzadkich, które są niezbędne dla trwającej rewolucji technologicznej i zielonej transformacji. Wojna w Ukrainie przyspieszyła te procesy, ale pytań, jak kształtować ma je UE, jest nadal więcej niż odpowiedzi.

W przyszłym roku Amerykanie wybiorą nowego prezydenta, a perspektywa ewentualnego republikańskiego (Trump?) następcy Joe Bidena spędza Europejczykom sen z powiek. Jeśli nowy przywódca USA wstrzyma lub ograniczy pomoc Ukrainie, pełna odpowiedzialność za tę pomoc spadnie na Europę. W jaki sposób powinniśmy starać się jej sprostać? Wspólne zakupy amunicji dla Kijowa uzgodnione przez UE to ważny przełom, ale co dalej?

Wkrótce przewodnicząca Komisji Europejskiej i prezydent Francji wybierają się ze wspólną wizytą do Chin. Czy będą tam reprezentowali wspólny europejski interes? Jak powinniśmy go zdefiniować i gdzie jest wspólny mianownik?

To, w jaki sposób Unia Europejska ułoży swoje relacje z wykazującymi coraz większą aktywność i asertywność Chinami, będzie miało fundamentalne znaczenie dla przyszłości kontynentu. W tym także dla relacji z naszym głównym sojusznikiem – Stanami Zjednoczonymi. To problem, który wygląda na kwadraturę koła – ale niestety nie da się go uniknąć.

Nieustannym wyzwaniem jest niekontrolowana migracja do Europy, będąca źródłem erozji stabilności systemów politycznych w wielu krajach i destrukcji solidarności europejskiej. Unia bezradnie patrzy, jak jej własne wartości deptane są przez nią samą na jej zewnętrznych granicach, a budowane kolejne płoty i mury nie zapewniają bezpieczeństwa i porządku. Co robić?

Ta lista mogłaby być o wiele dłuższa. Na pewno trzeba by na niej umieścić kwestię rozszerzenia Unii. Zgoda na status kandydacki dla Ukrainy i Mołdawii, przyznana tym krajom w czerwcu zeszłego roku, to symboliczny przełom, ale niczego nie rozwiązuje. W jaki sposób skutecznie integrować te kraje z UE przez długi zapewne okres, kiedy nie będą mogły stać się jej pełnoprawnymi członkami? A jednocześnie nie budzić frustracji ich społeczeństw spowodowanej przeciąganiem się negocjacji akcesyjnych?

Komisja Europejska przedkłada niemal co tydzień nowe propozycje legislacyjne, a UE w wielu wymiarach przeobraża się w sposób, jaki był dotąd nie do przedstawienia (choćby w dziedzinie współpracy obronnej).

To doskonały moment, by wsłuchać się w propozycje i poglądy kraju o wzmocnionym autorytecie i aspirującego do przywódczej roli w Europie, jakim jest Polska. Jaka jest polska wizja UE i pomysły jej wzmocnienia w tym kluczowym momencie?

Ale w przemówieniu polskiego premiera w Heidelbergu nie ma odniesienia do większości tych lub jakichkolwiek innych dylematów zaprzątających dzisiaj uwagę europejskich decydentów.

Największą jego część Morawiecki poświęcił idei państwa narodowego jako fundamentu cywilizacji europejskiej oraz przestrogom przed „utopią technokratyczną, którą wyobrażają sobie chyba niektórzy w Brukseli, albo neoimperializmem, który historia nowożytna już zdyskredytowała”.

Morawiecki podkreślał, że „potrzebujemy Europy silnej siłą państw narodowych, a nie Europy zbudowanej na ich gruzach”. Zaś obronę wartości narodowych w Unii Europejskiej umieścił w kontekście „zbrodni dokonywanych w imię ideologii antynarodowej” przez Putina w Ukrainie, których „Europa jest dziś świadkiem”.

Wielokrotnie powracał w swoim wystąpieniu do groźby centralizacji stanowiącej śmiertelne zagrożenie dla narodów europejskich i ostrzegał: „Przez ostatnie dekady wielu Europejczyków uwierzyło, że konsumpcja podlana sosem rytualnych twierdzeń o »europejskich wartościach« to ostatni etap historii. Jesteśmy przeciwni takiemu podejściu. Smaganie innych batem »europejskich wartości« bez uzgodnienia ich definicji i bez zrozumienia, który kraj, jakich zmian potrzebuje, jest właśnie po Mann’owsku – autodestrukcyjne dla Unii Europejskiej”.

Premier nie zdefiniował jednak, jakie konkretne przedsięwzięcia czy inicjatywy w UE stanowią „prostą drogę” do tego, by stała się ona „urzędniczą dyktaturą”, „centralistyczną strukturą” i „superpaństwem zarządzanym przez wąską elitę”, która „funkcjonuje w alternatywnej rzeczywistości”, ignorując różnice kulturowe.

Jak się rozszerzać, by się nie osłabiać

Także tutaj pozostaje na tym stwierdzeniu, nie rozwijając dalej tematu, w jaki sposób do tego doprowadzić i rozwiać obawy wielu państw, że rozszerzenie bez reform wewnętrznych mogłoby osłabić Unię. W istocie jedyna konstruktywna propozycja w przemówieniu Morawieckiego to sugestia, by wydatków na obronę nie wliczać do limitu deficytu budżetowego według kryteriów z Maastricht, czyli 3 procent.

Owszem, tym językiem mówi dziś, niestety, rosnąca w siłę część europejskiej prawicy – we Francji Marine Le Pen, w Niemczech Alternatywna dla Niemiec, a w Hiszpanii partia Vox. Część z nich to sojusznicy PiS.

Niewątpliwie Unia państw narodowych zgodna z wyrażanymi przez te partie emocjami i postulatami, byłaby zupełnie innym tworem niż obecna UE. Morawiecki, który lubi krytykować np. Niemcy czy Francję za kierowanie się egoizmem w UE i nadużywaniem swojej potęgi, nie zaprząta sobie głowy pytaniem, jak bardzo możliwości takich działań poszerzyłyby się w Unii, którą proponuje.

Ale to nic dziwnego, bo nie chodzi mu w gruncie rzeczy o poważną dyskusję nad tym, co dalej z Unią, lecz o prowadzenie swojej własnej politycznej krucjaty.

Jeśli przemówienie Morawieckiego nie poruszy Europy (a trudno, by tak się stało), to dla zwolenników opowieści o tym, jak Europa Zachodnia ignoruje Polskę, będzie to kolejny dowód na jej niewzruszoną prawdziwość. I tak to będzie dalej się toczyć.