Główne tezy

• W ostatnich miesiącach uwaga obserwatorów w sprawach związanych z praworządnością w Polsce jest szczególnie zwrócona w kierunku Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.
• Nie można jednak ignorować roli i potencjału Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
• Na przestrzeni lat ETPC sformułował w swoim orzecznictwie wiele istotnych standardów dotyczących ochrony praworządności, w szczególności w kontekście ochrony niezależności sądownictwa; miały one również niezwykły wpływ na kształtowanie się unijnych standardów w tym zakresie.
• Ochrona praworządności w ramach postępowania przed ETPC jest jednak realizowana poprzez rozpoznawanie konkretnych skarg napływających do Trybunału, opartych na zarzucie naruszenia określonych wolności i praw gwarantowanych w EKPC.
• To sprawia, że zaangażowanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawy dotyczące praworządności zależy przede wszystkim od skarżących i ich pełnomocników.
• Sprawy dotyczące szeroko rozumianej praworządności rozpatrywane są przez Trybunał przede wszystkim pod kątem naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC, gwarantującego jednostkom prawo do sądu. Pewne istotne standardy mogą być jednak wywodzone również z art. 8 (prawo do ochrony prywatności) oraz art. 10 EKPC (wolność słowa).
• Obecnie przed ETPC zawisłych jest kilkanaście spraw przeciwko Polsce, które związane są z reformami w szeroko rozumianym wymiarze sprawiedliwości.
• ETPC zakomunikował do tej pory polskim władzom sprawy związane z praworządnością w 6 grupach, w skład których wchodzi łącznie 14 spraw. We wszystkich sprawach ETPC zadał Rządowi RP pytania dotyczące art. 6 (prawa do sądu), w 3 grupach dotyczące art. 13 Konwencji (prawa do skutecznego środka odwoławczego), a w trzech sprawach pojawiły się pytania dotyczące innych naruszeń, tj. art. 8 (prawa do życia rodzinnego i prywatnego), art. 10 (wolności słowa), art. 1 Protokołu 1 (ochrony własności).
• Rozpatrywane sprawy dotyczą m.in. statusu Trybunału Konstytucyjnego, nowej Krajowej Rady Sądownictwa, nowych Izb Sądu Najwyższego, jak również powoływania sędziów i odwoływania ich z funkcji pełnionych w ramach sądownictwa.
• Warto jednak zauważyć, że chociaż początek kryzysu praworządności w Polsce datuje się na jesień 2015 roku, to komunikacje pierwszych spraw z tego zakresu odnotowaliśmy dopiero w połowie 2019 roku.
• Zestawienie zakomunikowanych spraw już na tym etapie pokazuje, że czas postępowań przed ETPC w polskich sprawach dotyczących praworządności w większości wypadków od wniesienia skargi do czasu wydania ewentualnego wyroku przez Izbę przekroczy dwa lata.
• Tempo rozpatrywania niektórych skarg (nie tylko z Polski) pokazuje jednak, że ETPC coraz częściej traktuje skargi dotyczące praworządności priorytetowo.
• Stwierdzenie przez ETPC, że w zakomunikowanych sprawach doszło do naruszenia art. 6 ust. 1 EKPC może mieć doniosłe znaczenie praktyczne, choć oczywiście skutki wyroków będą zależne od ich szczegółowej treści. Jeśli Trybunał orzeknie między innymi, że nowoutworzone izby SN nie stanowią sądu ustanowionego ustawą”, będzie to znaczyło, że w zasadzie każde postępowanie przed tymi organami będzie, z punktu widzenia EKPC, wadliwe. Podobnie uznanie przez ETPC, że udział osób wybranych przez Sejm w grudniu 2015 r. w rozpoznawaniu spraw przed Trybunałem Konstytucyjnym narusza art. 6 EKPC otworzyłoby drogę do składania skarg wielu obywatelom polskim. Nie można wykluczyć nawet możliwości wydania przez ETPC w przyszłości wyroku pilotażowego w tej sprawie.
• Rozpatrywane obecnie sprawy nie wyczerpują katalogu kwestii, które w przyszłości mogą pojawić się na wokandzie Strasburga, a są związane z aktualnymi zmianami i sytuacjami w ramach wymiaru sprawiedliwości. Wśród nich można wymienić np. sprawy dotyczące postępowań dyscyplinarnych, delegacji sędziowskich czy też statusu asesorów.