„O standardzie, który się nie przyjął (w Polsce). Praktyka stosowania tymczasowego aresztowania w świetle przepisów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka” – raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka

Tymczasowe aresztowanie jest najbardziej dolegliwym środkiem zapobiegawczym w postępowaniu karnym. W świetle standardów wynikających z art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka wymagane jest, by pozbawienie wolności wynikało z rzeczywistych wymogów interesu publicznego, przeważających nad poszanowaniem wolności jednostki. Konieczne jest zgromadzenie materiału dowodowego, a surowość grożącej kary czy zarzut popełnienia przestępstwa w ramach zorganizowanej grupy – choć nie bez znaczenia dla oceny ryzyka – nie mogą stanowić samodzielnie uzasadnienia dla długotrwałego tymczasowego aresztowania. Również na gruncie przepisów polskiej procedury karnej stosowanie tymczasowego aresztowania wymaga odpowiedniego uzasadnienia.

„Wydaje się, że wyżej wskazany trzon przepisów Kodeksu postępowania karnego określających ramy stosowania tymczasowego aresztowania nie jest sprzeczny z zasadami i wartościami konstytucyjnymi, i konwencyjnymi.” – wskazuje dr Piotr Kładoczny, redaktor i jeden z autorów raportu. „Jednak, od kiedy sięgam pamięcią, praktyka stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce podlegała daleko idącej i, niestety, słusznej krytyce.”

W 2009 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził naruszenie art. 5 ust. 3 Konwencji w sprawie Kauczor przeciwko Polsce z uwagi na długotrwałe stosowanie tymczasowego aresztowania bez dostatecznego uzasadnienia. 14 lat później problem nadużywania tymczasowego aresztowania wciąż pozostaje aktualny. Trybunał stwierdza naruszenia przepisów w kolejnych wyrokach, które w dalszym ciągu uznawane są za niewykonane.

W raporcie przedstawiliśmy najważniejsze sprawy dotyczące długotrwałego tymczasowego aresztowania, w których w ciągu ostatnich pięciu lat Fundacja przedstawiła organom procesowym opinie prawne. Analiza przypadków pozwoliła na wyodrębnienie problemów o charakterze systemowym.

„Analizując sprawy przedstawione w raporcie, dojść można do kilku znaczących wniosków” – wskazuje Piotr Kubaszewski, autor raportu. „Przykładowo, zarzuty dotyczące przestępstw gospodarczych dla organów wymiaru sprawiedliwości są tak samo „dobrą” podstawą do stosowania tymczasowego aresztowania, jak pospolite przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Sądy permanentnie powołują się na przesłankę grożącej surowej kary z art. 258 § 2 k.p.k., odnosząc się wyłącznie do ustawowego zagrożenia przewidzianego za dany typ przestępstwa, a zarzut udziału w zorganizowanej grupie przestępczej (art. 258 k.k.) jest niemal równoznaczny z długotrwałym stosowaniem tymczasowego aresztowania. Nawet jeśli sądy nieraz nabierają wątpliwości co do długości trwającego tymczasowego aresztowania – czemu dają wyraz w treści postanowienia – izolacyjny środek zapobiegawczy jest mimo to nadal stosowany”.

Nie są to odizolowane przypadki, a część trendu, który możemy zaobserwować, analizując statystyki. Analiza danych pozyskanych z Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Krajowej prowadzi do wniosku, że liczba osób tymczasowo aresztowanych, a także średnia długość stosowania tego środka znacząco wzrosły w ciągu ostatnich pięciu lat. Wzrost ten jest jeszcze bardziej zauważalny w perspektywie długoterminowej. Średnia liczba tymczasowo aresztowanych w 2022 r. była o około 60% wyższa niż w 2016 r. Statystyki wskazują również na iluzoryczność kontroli instancyjnej postanowień o tymczasowym aresztowaniu. W 2021 r. uwzględniono 3,59% zażaleń na orzeczenia sądów rejonowych w tej kwestii, natomiast w przypadku analogicznych postanowień sądów okręgowych odsetek ten wyniósł zaledwie 0,05%. Analiza danych statystycznych prowadzi do konkluzji, że sądy – mimo nieznacznej poprawy – wciąż zbyt mało rygorystycznie oceniają wnioski prokuratorów o tymczasowe aresztowanie. W 2022 r. uwzględniły 87% takich wniosków (o 3% mniej niż pięć lat wcześniej), co wraz z częstszym niż w ubiegłych latach występowaniem o zastosowanie tego środka doprowadziło do zwiększenia liczby postanowień o izolacji oskarżonych o ponad dwa tysiące. W odniesieniu do wniosków o przedłużenie zasądzonego wcześniej tymczasowego aresztowania sądy wykazywały jeszcze mniejszy krytycyzm, uwzględniając w ostatnich latach średnio aż 95% z nich. Najbardziej dynamicznie zwiększała się w ciągu ostatnich lat liczba przypadków długotrwałego tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym. W ciągu pięciu lat liczba osób pozbawionych wolności w toku śledztwa lub dochodzenia na okres powyżej 12 miesięcy wzrosła ze 103 do 291. Jeszcze intensywniej rosła liczb tymczasowo aresztowanych w postępowaniu przygotowawczym przez czas powyżej 2 lat. W 2014 r. były zaledwie 2 takie przypadki, natomiast w 2022 r. odnotowano ich aż 51. Z danych statystycznych wynikało, że wzrost liczby osób długotrwale tymczasowo aresztowanych w postępowaniu przygotowawczym pozostawał w korelacji z wydłużającym się czasem trwania tych postępowań.

„Analiza zgromadzonych przez nas danych” – zaznaczył Bartosz Wiercziński, współautor raportu – „prowadzi do wniosku, że systemowe problemy dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce, zdiagnozowane już w 2009 r. w wyroku w sprawie Kauczor, nie tylko nie zostały rozwiązane, ale w ostatnich pięciu latach ponownie się pogłębiły. Szczególnie martwią nas statystyki dotyczące długotrwałej izolacji penitencjarnej podejrzanych w postępowaniu przygotowawczym, czyli jeszcze przed wniesieniem aktu oskarżenia. Liczba tymczasowo aresztowanych na tym etapie przez okres powyżej dwóch lat wzrosła w okresie od 2014 r. do 2022 r. dwudziestopięciokrotnie”.

Zastosowanie tymczasowego aresztowania wiąże się ze skrajnym ograniczeniem kontaktu ze światem zewnętrznym, znacznie bardziej restrykcyjnym niż w przypadku więźniów odbywających karę pozbawienia wolności. Daleko idące restrykcje wprowadzone zostały dodatkowo w tym zakresie na mocy nowelizacji Kodeksu karnego wykonawczego z 2022 r. Na tej podstawie osoby tymczasowo aresztowane mogą się skontaktować telefonicznie z osobami innymi niż obrońca wyłącznie w szczególnie uzasadnionych przypadkach, każdorazowo za zgodą organu, do którego dyspozycji pozostają.

„Praktyka stosowania przepisów o kontakcie osób tymczasowo aresztowanych z najbliższymi czy obrońcą jeszcze przed wprowadzeniem nowych przepisów budziła zaniepokojenie” – podkreśla Zuzanna Ganczewska, współautorka raportu. „Dlatego w toku prac nad raportem poddaliśmy analizie praktykę prokuratur w zakresie wyrażania zgody na kontakt telefoniczny osób tymczasowo aresztowanych z obrońcą lub innymi osobami. Dane udostępnione przez 48 prokuratur potwierdziły nasze obawy”.